Co gdyby w Polsce wybierano prezydenta jak w USA?

Maksymilian Sawicki

March 19, 2024 • Polish

Presidents Duda and Trump meeting — **Źródło:** Krzysztof Sitkowski / KPRP

Mam dość nietypowe hobby - interesuję się systemami polityczni. W ostatnich dniach coraz częściej słyszemy o niezwykle burzliwej kampanii prezydenckiej odbywającej się za oceanem. Na początku przez zamach na 45. Prezydenta USA Donalda Trumpa, a później przez rezygnację starań o reelekcję 46. Prezydenta USA Joe Bidena. Chociaż, mimo tych wydarzeń ta kampania u nas, w kraju nad Wisła, od dłuższego czasu interesuje coraz więcej osób, nawet tych nieobcujących na co dzień z amerykańską polityką, a to przez sytuację za naszą wschodnią granicą i to jak duży ma na nią wpływ lokator Białegom Domu.

Pewnego dnia kiedy w mojej głowie przeplatały się wątki polskiej i amerykańskiej polityki zadałem sobie pytanie - na które w tym tekście postaram się odpowiedzieć - co gdyby Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wybierano tą samą metodą co Prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki?

Jak wybieramy Prezydenta w Polsce?

Na początku odpowiedzmy sobie na z pozoru oczywiste pytanie, ale jednak ważne w celu zrozumienia różnicy - na jakich zasadach działają wybory prezydenckie w Polsce? Odpowiedź jest - w porównaniu do skomplikowanego systemu zza Atlantyku - bardzo prosta. 127 art. pkt. 1 Konstytucji RP mówi «Prezydent Rzeczypospolitej jest wybierany przez Naród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym.». Oznacza to w skrócie, że każdy obywatel uprawniony do głosowania wybiera jednego z kandydatów, a ten który otrzyma najwięcej głosów zwycięża. Dodatkowo, jeśli żaden z ubiegających się o urząd nie otrzyma ponad połowy głosów, odbywa się druga tura, w której to biorą udział dwaj kandydaci z największą ilością głosów.

Jak wybiera się Prezydenta w USA?

Tutaj sprawa jest z goła inna. Sposób wyboru Prezydenta opisany jest w Konstytucji. Zgodnie z nim Prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki wybiera Kolegium Elektorów. Jest to grupa - na obecną chwilę - 538 elektorów, którzy reprezentują poszczególne stany wchodzące w skład Unii i od 1961 r. również Dystrykt Kolumbii. Kandydatów na elektorów czyli swoich delegatów proponują partie, których kandydaci startują w prezydenckim wyścigu. Delegaci stają się elektorami po głosowaniu powszechnym, kiedy wiadomo ilu elektorów przysługuje danej partii. Następnie elektorzy głosują. Co do zasady robią to zgodnie z wolą wyborców, których reprezentują. Okazjonalnie zdarzają się sytuacje, kiedy elektor głosuje inaczej niż w sposób do jakiego został zobowiązany, ale jest to bardzo rzadka praktyka m. in. przez to, że w wielu stanach takie zachowanie jest po prostu niezgodne z prawem i taka osoba musi potem liczyć się z konsekwencjami. Następnie po podliczeniu głosów elektorów na poziomie stanu, kandydat który ma większość, zdobywa wszystkie głosy przysługujące danemu stanowi, który wygrał. Ten proces na przykładzie w późniejszej części tekstu.

Ilość elektorów przysługująca poszczególnym stanom jest z góry ustalona i teoretycznie odpowiada liczbie ich ludności. Jest to jednak złudne założenie, które sprawia, że głos mieszkańca mniej ludnego stanu ma większą moc. Dla przykładu:

Electoral College representation map — **Źródło:** The Washington Post

W Kalifornii - w której mieszka ok. 39 mln ludzi i ma 55 elektorów - na 1 elektora przypada 712 tyś. mieszkańców. Za to w Wyoming - w którym mieszka ok. 580 tyś ludzi i ma 3 elektorów - na 1 elektora przypada już tylko 195 tyś. mieszkańców. Jest to oczywista dysproporcja, jednakże w tym tekście nie zamierzam oceniać tego systemu, a przełożyć go na polskie realia, więc wróćmy do objaśniania jak on działa.

Aby wygrać wyścig o prezydenturę kandydat musi uzyskać 270 głosów elektorów. W przypadku kiedy żaden z ubiegających się o urząd nie uzyska wymaganej liczby głosów elektorów lub kiedy będzie remis - 269 do 269 głosów - decyduje Kongres - Izba Reprezentantów wybiera Prezydenta, a Senat Vice Prezydenta.

Najciekawiej robi się jednak kiedy przejdziemy do tego jak przyznawane są głosy z poszczególnych stanów, bo to ten detal formuje od setek lat to jak działa amerykańska polityka. Najprościej będzie to wytłumaczyć na praktycznym przykładzie:

Mapa wyników wyborów prezydenckich w USA w 2020 roku — **Źródło:** Wikipedia

Powyższa tabelka prezentuje wyniki wyborów prezydenckich w USA 2020 w Kalifornii, która dysponuje 55 elektorami. Demokraci uzyskali 63,48% głosów, a Republikanie 34,32%. Nie oznacza to jednak, że kandydaci dzielą się proporcjonalnie kalifornijskimi elektorami. W tej grze wygrany bierze wszystko.

Na tej zasadzie działa to w Dystrykcie Kolumbii i we wszystkich stanach oraz oprócz Maine i Nebraski, gdzie niektóre ze swoich głosów stany te przyznają systemem dystryktowym.

Jak głosowanie amerykańskim system zmieniłoby polskie wybory?

Na początku powiedzmy o założeniach jakie przyjąłem. Naturalnym odpowiednikiem stanów w Polsce są województwa. Każdemu z województw przyporządkowałem liczbę elektorów w zależności od jego populacji. Przyjąłem, że 100 000 mieszkańców będzie przekładało się na jednego elektora. Liczbę ludności aktualizowałem na podstawie źródeł, do których udało mi się dotrzeć. Nie są one w pełni aktualne względem roku wyborczego. Konkretnie wygląda to tak:

przy wyborach z 1990 i 1995 r. używany jest Rocznik statystyczny województw 1998
przy wyborach z 2000, 2005 i 2010 r. używany jest dokument Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym - 2010 r.
przy wyborach z 2015 r. używany jest dokument Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2015 r.
przy wyborach z 2020 r. używany jest Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2022

Zapewniam jednak, że potencjalne zmiany liczby ludności nie wpłynęłyby decydująco na żaden z finalnych wyników.

Uwzględniłem również podział administracyjny Polski z lat 1975-1998, który obowiązywał podczas wyborów w 1990 i 1995 roku.

Wybory prezydenckie w Polsce w 1990 roku

Wybory prezydenckie w Polsce w 1995 roku

Wybory prezydenckie w Polsce w 2005 roku

Wybory prezydenckie w Polsce w 2010 roku

Wybory prezydenckie w Polsce w 2015 roku

Wybory prezydenckie w Polsce w 2020 roku

Podsumowanie

Na podstawie powyższych danych można dojść do kilku wniosków:

tylko raz w historii głosy elektorskie otrzymałoby więcej niż 2 kandydatów. Stałoby się tak w ramach pierwszych wolnych wyborów na Prezydenta odbywających się w roku 1990 za sprawą wygranej Tadeusza Mazowieckiego w ówczesnym Województwie szczecińskim,
aż dwa razy wszystkie dostępne głosy elektorów otrzymałby jeden kandydat. Stałoby się tak w II turze wyborów z roku 1990, kiedy to wszystkie głosy elektorskie otrzymałby Lech Wałęsa i 10 lat później w I turze wyborów z 2000 roku kiedy to wszystkie głosy elektorskie przypadłyby Aleksandrowi Kwaśniewskiemu,
w 2015 roku Andrzej Duda mimo zdobycia większości głosów w wyborach powszechnych, dwukrotnie - zarówno w I jak i w II turze - przegrałby w głosach elektorskich z Bronisławem Komorowskim,
w 2020 roku Andrzej Duda wygrałby I turę wyborów dzięki startowi Szymona Hołowni, jednakże w II turze to Rafał Trzaskowski zdobyłby zwycięstwo.

Dodatkowo, możemy zauważyć kilka ciekawostek:

scenariusz, w którym trzeba było wygrać jak najmniejszą liczbę województw, aby zdobyć prezydenturę zakładałby zdobycie głosów z woj. mazowieckiego (55), woj. śląskiego (43), woj. wielkopolskiego (35), woj. małopolskiego (34) i woj. dolnośląskiego (29). W takim wariancie kandydat wygrywający jedynie 5 z 16 województw, a otrzymałby 196 głosów elektorów. Kandydat przeciwny wygrywając wszystkie pozostałe 11 województw zdobyłby jedynie 177 głosów.

Podsumowanie wyborów prezydenckich w Polsce

województwem, które statystycznie najczęściej zmieniało barwy partyjne było mazowieckie. Ponadto, zdarzyło się również województwu kujawsko-pomorskiemu i świętokrzyskiemu. Można było nazwać je polskimi swing states.

Czy system wybierania głowy państwa za pośrednictwem Kolegium Elektorów to lepszy sposób od wyłaniania jej w powszechnym i bezpośrednim głosowaniu? Nie mi to oceniać, jednakże jedno można obiektywnie stwierdzić - Polska przestrzeń polityczna wyglądałaby całkiem inaczej po 2015 roku. Ponadto doświadczalibyśmy całkiem innych kampanii wyborczych opartych na walkę o swing states, czyli wąchające się stany, czy w naszym przypadku województwa.